Kimyasalların Sessiz Yolu
BY Mehmet Cömert / BRÜKSEL
Tarımda verimliliği artırma amacıyla geliştirilen pestisitler, bugün yeryüzünün hemen her köşesine yayılmış durumda. 2015 yılı itibarıyle dünya genelinde yılda yaklaşık 4.1 milyon ton aktif pestisit maddesi uygulanıyor. Bu kimyasallar, hastalık ve zararlılarla mücadelede kısa vadeli çözümler sunsa da, doğrudan hedeflenmeyen çok sayıda organizma üzerinde kalıcı ve yıkıcı etkiler yaratıyor. Üstelik bu etkiler, sadece belirli canlı türleriyle sınırlı kalmayıp ekosistemlerin bütün işleyişini tehdit ediyor.
Geleneksel risk değerlendirmeleri genellikle laboratuvar ortamında, sınırlı sayıdaki model türler üzerinde yapılmakta. Oysa doğadaki pestisit maruziyeti, çok daha karmaşık ve yaygın. Bu nedenle, gerçek yaşam koşullarındaki etkileri anlamak için bütüncül ve disiplinler arası yaklaşımlar gerekiyor. 2025 yılında yayımlanan ve 1705 bilimsel çalışmayı kapsayan dev bir meta-analiz, pestisitlerin hayvanlardan bitkilere, mikroorganizmalardan tozlayıcılara kadar çok geniş bir yelpazede olumsuz etkiler yarattığını ortaya koydu. İşte bu yazı, bu çarpıcı analizden yola çıkarak, tarım kimyasallarının neden yalnızca hedef canlılara değil, tüm canlılığa yönelmiş bir tehdit olduğunu gözler önüne seriyor.
1. Pestisitler Nedir ve Kim(ler)i Hedef Alır?
Pestisitler, genel anlamda tarım ürünlerini zararlılardan korumak için kullanılan kimyasal maddelerdir. Ana üç gruba ayrılırlar: insektisitler (böceklere karşı), fungisitler (mantarlara karşı) ve herbisitler (yabancı otlara karşı). Bu maddeler, bitkilerin sağlığını ve verimini korumak için tasarlanmış olsa da, gerçek kullanım koşullarında hedef dışı organizmalara da zarar verebilirler.
“Hedef dışı organizma” terimi, pestisitin doğrudan etkili olması istenmeyen, ancak maruz kaldığında zarar gören her türü kapsar. Bunlar arasında polinatör böcekler (arılar), toprak mikroorganizmaları, kuşlar, amfibiler, hatta memeliler bulunur. Pestisitler, yalnızca ölümcül etkiler yaratmakla kalmaz; aynı zamanda büyüleme, üreme, davranış ve fizyolojik işlevlerde de bozulmalara yol açar.
2. Bilimin Tanıklığı: 1705 Çalışmanın Ortak Sözü
Nature Communications dergisinde yayımlanan bu dev meta-analiz, 20.000’den fazla etki boyutunu (effect size) inceleyerek şu temel bulguları ortaya koydu:
° Hayvanlar: Pestisitler, hayvanların büyüemesini, üremesini ve davranışlarını istatistiksel olarak anlamlı düzeyde azaltıyor.
° Bitkiler: Herbisitlerin doğrudan etkilerinin yanı sıra, insektisit ve fungisitlerin de bitkilerde üreme, fotosentez ve metabolizma üzerinde belirgin etkileri var.
° Mikroorganizmalar: Bakteri ve mantarlar, pestisitlere maruz kaldıklarında büyümelerini kaybediyor, enzim üretimi ve simbiyozu bozuluyor.
Bu etkiler, hem laboratuvar hem de saha ortamlarında, hem ılıman hem de tropikal iklimlerde tutarlı biçimde gözlenmiş. Karasal ve sucul sistemler arasında da belirgin fark yok.
3. Pestisitlerin Trofik Ağ Etkisi: Ekosistemin Çöküşü
Pestisitlerin etkisi yalnızca bireysel canlılarla sınırlı kalmaz. Etkilenen tür, örneğin bir tozlayıcı arı, onunla beslenen kuşu, onun polenini taşdığı bitki gibi zincirleme çok sayıda türü etkiler. Buna trofik ağ bozulması denir.
Fungisitler mikorizal mantarları yok ederek bitkilerin besin alımını engeller. Herbisitler, polen üretimi ve çimlenmeyi bozar. İnsektisitler, hedef dışı böceklerin sinir sistemine zarar vererek yön bulma, beslenme, çiftleşme gibi temel davranışlarını bozabilir. Bu etkiler besin ağını çökertebilir.
4. Davranış Bozulması ve Fizyolojik Sapmalar: Sessiz Alarm
Hayvanlar üzerinde pestisitlerin yalnızca öldürücü değil, aynı zamanda davranışsal ve fizyolojik olarak bozucu etkileri vardır. Aşağıdaki grafik, bu etkileri dört ana başlıkta özetlemektedir:
° Büyümeye Etki: Gelişim hızı azalıyor
° Üremeye Etki: Popülasyon devamı tehlikeye giriyor
° Davranışa Etki: Beslenme, yön bulma, kaçma gibi temel davranışlar etkileniyor
° Fizyolojik Sapma: Nörolojik ve metabolik sistemler bozuluyor
Bu etkilerin her biri, canlıların yaşamsal fonksiyonlarını zayıflatmakta ve ekosistem dengesini bozmakta.
5. Gerçek Hayat Dozlarında da Tehlike Geçerli
Analizin ikinci aşamasında, pestisitlerin gerçek dünya dozlarında da etkili olup olmadığı araştırıldı. Bulgular net:
° Hayvan davranışı ve üremesi, çok düşük dozlarda bile belirgin şekilde etkileniyor.
° Bitkilerde fotosentez, tozlanma ve çimlenme azalıyor.
° Mikroorganizmalarda enzimatik aktiviteler sapma gösteriyor.
Sonuç: Pestisitler, çevrede biriktiğinde ya da birden fazla kimyasal bir arada kullanıldığında etkilerini daha da arttırıyor.
6. Pestisitlere Alternatif Var mı?
• Entegre Zararlı Yönetimi (IPM): Kimyasallar yerine biyolojik ve kültürel çözümler.
• Yeşil Pestisitler: Doğal bitki özü, RNAi tabanlı teknikler.
• Agroekolojik Uygulamalar: Karışık ekim, çevresel tampon bölgeler, yerli tür kullanımı.
7. Sonuç: Gerçek Bedel Ne?
Pestisitlerin düşük fiyatı, doğaya verdiği zararlı hesaba katmaz. Oysa bu zararlın etkisi büyüktür:
° Polinatör kaybı üretimi azaltır
° Toprak verimliliği düşer
° Doğal düşmanlar azaldığı için zararlılar daha dirençli hale gelir
Sözün özü: Pestisitler ekosistemin görünmeyen zehiridir. Sadece zararlıyı değil, düzenin kendisini de yok eder. Bu nedenle, kademeli ama kararlı bir şekilde pestisit bağımlılığından kurtulmak şarttır.
Kaynak:
-Wan, N. F. et al. Pesticides have negative effects on non-target organisms. Nature Communications, 2025.
– Crall, J. D. et al. (2018). Neonicotinoid exposure disrupts bumblebee behaviour. Science.
– Swart, E. et al. (2022). Soil ecotoxicology needs robust biomarkers. Environ. Toxicol. Chem.
– Siviter, H. et al. (2021). Agrochemicals interact synergistically to increase bee mortality. Nature.
– Fishel, F. M. (2005). Pesticide effects on non-target organisms. University of Florida IFAS.
